Stedendriehoek
APELDOORN – Hoog boven de huizen steekt hij opvallend af aan de horizon, de plusminus twintig meter hoge fabrieksschoorsteen aan de Hoogakkerlaan. Het is de ‘tuinversiering’ van de familie Reijerman, Pierre en Marianne. In 1990 hebben zij het pand aan Hoogakkerlaan 2 en alles wat daarbij hoorde, gekocht. En dus is ook de schoorsteen hun bezit. Tijdens de Open Monumentendagen, zaterdag 10 en zondag 11 september, mag het publiek een kijkje komen nemen bij het gemeentemonument. De SAM (Stichting Apeldoornse Monumenten) heeft de schoorsteen immers opgenomen in het programma.
Tijdens de industrialisatie telde Nederland liefst 10.000 fabrieksschoorstenen. Anno 2022 zijn er nog maar 500 van over. Nog steeds worden oude fabrieksschoorstenen gesloopt en Apeldoorn telt er nog slechts drie. De andere twee staan bij de Nettenfabriek en op het Zwitsalterrein.
1907
De oorsprong van de wasbeitsfabriek, die door het echtpaar Reijerman door de jaren heen vakkundig is verbouwd tot woonhuis, ligt zo rond 1875 toen meubelmaker Theo Mensing vanuit Den Haag naar Apeldoorn kwam om naast zijn beroep ook zijn hobby – het bakken van (Delfts)blauwe tegels – te kunnen uitoefenen. Wanneer Theo Mensing op de Hoogakkerlaan arriveerde is niet precies bekend, maar bekend is wel dat Mensing in 1875 al een vergunning aanvroeg voor het plaatsen van een schoorsteentje op het pand Hoogakkerlaan 4. Dat ambtelijke molens ook toen al langzaam maalden, mag blijken uit het feit dat de toestemming hiervoor in 1907 verleend werd. Precies 32 jaar nadat de aanvraag was ingediend.
In 1886 richtte Mensing samen met zijn zoon een bedrijfje op met de naam Nederlandsche Stoom Chemische fabriek Mensing & CO Fabrique de Faience Artistique. Het bedrijf droeg ook wel de naam Ned. Wrijfglazuur & Bijtsfabriek. “De firma Mensing was de uitvinder van de ‘was- en kleurglazuur’, veel toegepast als afwerking van houtwerk. Voorheen werden meubels in een ‘rookkast’ geplaatst, om op kleur te komen. In de bedrijfsruimte stond onder meer een aantal mengmolens opgesteld. Deze zijn overgedragen aan de collectie van het museum Marialust. Het gebouw dateert nog voor een deel uit de late 19de eeuw.”
Porselein
Uit de verzamelde documentatie blijkt dat in 1907 naar plannen en onder uitvoering van architect Dales te Apeldoorn, een werkplaats aan het gebouw is toegevoegd. Uit deze tijd zal ook de hoge, vrijstaande schoorsteenpijp dateren, die echter geen directe betekenis had voor de bedrijfsuitoefening. Deze schoorsteen met oven werd gebruikt voor de vervaardiging van porselein, een liefhebberij van Mensing sr. Dag en nacht blies deze schoorsteen de rook uit van een tot twaalfhonderd graden verwarmde oven waarin het porselein gebakken werd. De schoorsteen staat ondergronds via een pijp in verbinding met het fabrieksgebouw. Verder staat bij de schoorsteenpijp een uit het tweede kwart van de 20ste eeuw daterend gebouwtje, dat thans dienst doet als garage.
Verbouwd
Het bedrijf bestond tot 1976. Daarna werd het gebouw inwendig sterk verbouwd ten behoeve van een aantal wooneenheden. Uitwendig verdwenen het oorspronkelijke aanwezige zadeldak en de oude gevelopeningen van het lage deel aan de zijde van de Badhuisweg. Ook de uitbouw tegen de linker-zijgevel van het tweelaagsgedeelte is niet oorspronkelijk. Thans is de fabriek in gebruik als één groot woonhuis voor Pierre en Marianne. Het voormalige bedrijfscomplex kan gezien worden als historisch bedrijfsgebouw, van belang voor het zichtbaar houden van de lokale industriële ontwikkeling van Apeldoorn aan het einde van de 19de eeuw, toen zich diverse grote en kleine bedrijven vestigden in en rond het dorp. Daarmee behoort het tot het industriële erfgoed van Apeldoorn.
Karakteristiek uiterlijk
In het begin van de 20ste eeuw ontstonden er door de grotere aantallen te bouwen schoorstenen standaardtypes voor kleinere schoorstenen tot ongeveer twintig meter hoogte. De koppen kregen een zeer karakteristiek uiterlijk met gebogen stenen, zodat de uitkraging een vloeiende lijn kreeg. De schoorsteen van de Nederlandsche Stoom Chemische Fabriek Mensing & Co voor Wasbeits en Wrijfglazuur is daar een voorbeeld van. De stenen zijn rode radiaalstenen, met op twee plaatsen een decoratieve band en een bijzondere kop, een kraag met een zogenaamde ‘hoge hoed’, met vlak daaronder nog een uitspringende, dertienlaagse versiering.
Bouwer onbekend
“Het is helaas niet te achterhalen wie de bouwer is van de schoorsteen”, zegt Pierre. “Wel moet de schoorsteen gerestaureerd worden en dat kost veel geld. Het is industrieel erfgoed en een van de laatste drie fabrieksschoorstenen in Apeldoorn. Een groot deel van de restauratie wordt door de gemeente Apeldoorn betaald en ook de provincie Gelderland en erfgoedvereniging Heemschut hebben een bijdrage geleverd. Niettemin is er nog een bedrag van ruim €12.500,- te kort om de schoorsteen te laten restaureren. Dit bedrag hopen we via crowdfunding bij elkaar te krijgen. De firma Meijer, gespecialiseerd in het restaureren van oude fabrieksschoorstenen, heeft de restauratie gepland voor najaar 2023.” Voor meer informatie, zie de website www.schoorsteen-hoogakkerlaan.nl
