Stedendriehoek
Dit blog is geschreven door Heleen Lameijer, arts en wetenschapper en met toestemming geplaatst
Nu de eerste vaccins worden toegediend krijg ik steeds vaker vragen over dit vaccin. Hoe zit dit vaccin in elkaar? Wat is er waar van wat er in de (social) media verschijnt? Is het vaccin wel betrouwbaar? En bovendien: zijn er geen ernstige bijwerkingen?
Het gaat namelijk om meerdere vaccins! Al eerder schreef ik een blog over hoe vaccinontwikkeling en wetenschappelijk onderzoek naar vaccins werkt. Toentertijd waren er 3 grote ‘kandidaten’: bedrijven die hun wetenschappelijk onderzoek al vergevorderd hadden en dichtbij het gewenste vaccin zaten. Deze bedrijven hebben recent allemaal hun tussentijdse uitkomsten gepubliceerd. Ook werkten deze bedrijven met verschillende technieken voor vaccinvorming. Zo is er een Chinees vaccin van het bedrijf Sinovac, waarvan het vaccin al in vroegtijdig China beschikbaar is gesteld voor noodgebruik. Ook is er het vaccin van de Oxford universiteit in samenwerking met farmaceut Astrazeneca. Dit vaccin is vooral onderzocht in het Verenigd Koninkrijk, Brazilie en Zuid Afrika [1]. In Europa richten we ons nu voornamelijk op het vaccin van Pfizer/BioNTech (een grote Amerikaanse farmaceut die samenwerkt met een Duits biotechnologie bedrijf) en deels nog op het vaccin gemaakt door Moderna (Europese farmaceut). Zij lijken het meest ver te zijn met hun onderzoeksresultaten, en dit zijn de vaccins waarover in de Nederlandse media gesproken wordt als we het hebben over ‘het corona vaccin’.
Maar eerst even een stapje terug. Hoe zit een virus eigenlijk grofweg in elkaar? Virussen bestaan niet uit een cel of cellen (zoals bijvoorbeeld bacteriën of mensen), maar uit DNA of RNA. Daaromheen zit vaak een laagje vet en eiwitten. Virussen kunnen van zichzelf niet bewegen, of eten, of eigenlijk leven, en hebben een gastheercel (bijvoorbeeld een lichaamscel van een mens, een dier, of een bacterie) nodig om zichzelf te vermenigvuldigen. Virussen maken zich daarom vast aan een receptor in je cel en kunnen zo je cel binnen dringen en de cel overnemen. In het geval van SARS-CoV-2 gaat het om de ACE receptor waar het virus zich aan bindt met het eiwit genaamd Spike (dit zit op het kroontje van het Corona virus).
Er zijn verschillende methodes waarop je een vaccin kan maken tegen een virus. Zo kun je het virus in een laboratorium veranderen tot een zwakkere vorm, dit injecteren, en omdat het een zwak virus is zal je immuunrespons het ‘winnen’ van het virus. Wanneer je daarna opnieuw geïnfecteerd raakt met het virus zal je immuunsysteem het virus herkennen en er direct op reageren. Hierdoor word je dan niet of minder ziek. Een andere manier om een vaccin te maken is dat je het virus inactief maakt (in een laboratorium), en deze dode virussen injecteert. Een voorbeeld hiervan is het griepvaccin maar ook het Chinese vaccin tegen SARS-CoV2 [2]. Hierop kan vervolgens wederom een immuunrespons volgen. Ook kun je stukjes van het virus afknippen, bijvoorbeeld het eiwitdeel of de genetische code van een virus wat de immuunrespons veroorzaakt, en deze injecteren, gevolgd door een immuunrespons. Dit is wat de wetenschappers van Oxford hebben gedaan. Zij hebben de genetische code van het Spike eiwit ingebouwd in een onschadelijk verzwakt Apen virus, en hier een vaccin van gemaakt.
Maar de afgelopen jaren zijn er ook nieuwe methoden ontwikkeld, en dit is waar het echt interessant wordt. Dit zijn namelijk de vaccins van Pfizer en Moderna.
Toen het SARS-CoV-2 gevonden werd in China kwamen wetenschappers al snel achter de genetische (RNA) code van het virus. Hartstikke handig, want als je de genetische code van een virus weet, hoef je het virus niet zelf te hebben om er een vaccin mee te maken. Je kunt het dan namelijk proberen na te maken!
Doordat deze wetenschappers snel deze code hebben gepubliceerd, kon de wereld er verder mee werken. Belangrijk natuurlijk, want zo kon wereldwijd onderzoek al beginnen nog voordat het virus overal was. Andere wetenschappers ontdekten het deel van de genetische RNA code dat codeert voor het Spike eiwit waar we het eerder over hadden.
En simpel gezegd: als je de code hebt gekraakt voor het RNA waarmee een cel eiwit kan gaan maken, kun je deze code namaken. RNA kun je namelijk zien als een soort gecodeerde gebruiksaanwijzing: als je de code van de gebruiksaanwijzing hebt, kun je bepaalde eiwitten in elkaar zetten. En als je de code kunt namaken, kun je daarmee het eiwit namaken.
Dit is grofweg wat mRNA vaccins doen: het is een stukje nagemaakte code, wat wordt ingebracht in een lichaamscel. De cel gaat vervolgens het eiwit zelf maken wat anders door het virus gemaakt zou worden, en daar komt een immuunrespons op. Deze genetische code codeert dus enkel en alleen voor dat stukje eiwit, en niet voor de rest van het virus. Oftewel: er wordt wel eiwit gevormd waar een immuunrespons op wordt gemaakt, maar je cellen zitten niet vol met virussen. Wanneer je vervolgens besmet raakt met het virus zal je lichaam die eiwitten direct herkennen en aanvallen met antilichamen. Zo kan het virus niet in de cel komen, en word jij niet zo ziek. Een super vernuftig idee!
Zowel het mRNA vaccin van Pfizer/BioNtech en Moderna bleken in fase 1 en 2 onderzoeken effectief en veilig [3]. De bijwerkingen die gevonden werden zijn minimaal: mensen rapporteerden roodheid van de huid ter plaatse van de injectieplaats en een paar dagen een mild grieperig gevoel, zonder dat ze zich echt ziek voelden. In november kwamen er vervolgens persberichten uit. Hierin claimde Pfizer dat hun vaccin veilig en bovendien 90% effectief was. Moderna vond 95% effectiviteit. Dit was gebaseerd op een tussentijdse analyse van hun fase 3 studies. Een tussentijdse analyse betekent dat de studies nog niet af waren voordat de analyse plaats vond. Dit laatste is super belangrijk. Zodra de studie nog niet echt af is, kunnen er eigenlijk nog geen definitieve resultaten worden gegeven. Toch is het voor deze grote studies niet ongebruikelijk om deze tussentijdse analyses te doen. Het is namelijk belangrijk om tussentijds al te controleren of er geen ernstige bijwerkingen optreden, in plaats van dat je dit achteraf pas ziet. Ook wordt dit gedaan omdat voortzetten van een onderzoek natuurlijk zinloos is wanneer er geen effectiviteit gevonden wordt.
Wel is het enorm belangrijk om je te realiseren dat dit een persbericht was. Een persbericht is iets anders dan een wetenschappelijk artikel. Zo wordt er bij een persbericht geen peer-review gedaan (een controle op het artikel door andere wetenschappers, zie eerdere blog ) en zijn de resultaten dus niet gecheckt.
Als je de resultaten kritisch bekijkt zie je dat met 90% effectief bedoelt wordt dat je 90% minder kans hebt op het krijgen van symptomen bij een SARS-CoV-2 infectie. De studie is namelijk zo opgezet dat de ene groep mensen wel een echt vaccin kreeg, en de andere groep kreeg een nep-vaccin. Vervolgens werden deelnemers gebeld met de vraag of ze klachten hadden kregen. Alleen wanneer je klachten kreeg werd je getest Hieruit bleek dat je 90% minder kans had om Covid-19 én klachten te krijgen wanneer je een vaccin had gehad.
Best leuk allemaal, maar alle mensen die geen symptomen kregen zijn dus niet getest. Of er echt minder kans is op het krijgen van Covid-19 in zijn totaliteit (met én zonder symptomen) is daarom nog niet zeker. Ook was er op dat punt niet onderzocht of dit vaccin kan voorkomen of jij ernstig ziek wordt door Covid-19, of dat je bijvoorbeeld het virus wel of niet kunt verspreiden als je het vaccin hebt gehad. Ook is nog niet onderzocht hoe lang de immuunrespons aanwezig blijft. Dit terwijl dit wel belangrijke zaken zijn voor onze maatschappij.
Afgelopen week werd een nieuwe tussentijdse analyse van het Pfizer/BioNtech mRNA vaccin gepubliceerd in een vooraanstaand medisch tijdschrift [4] . Een echt wetenschappelijk artikel dus, en geen persbericht. Deze liet zien dat de kans dat je symptomatische Covid19 krijgt zelfs 95% kleiner lijkt te zijn wanneer je het vaccin (bestaande uit 2 doses) hebt gekregen. Ook liet deze tussentijdse analyse zien dat mensen minder vaak ernstig ziek lijken te worden van SARS-CoV-2 infectie wanneer zij het vaccin hebben gehad! Maar, in dit artikel zijn mensen die al eens Covid19 hebben gehad uitgesloten. Hoe goed het vaccin dan werkt (en of je het überhaupt nodig hebt) kan dus niet worden bepaald. Ook zwangeren en kinderen zijn geëxcludeerd in deze studie, en ook hiervoor gelden deze uitkomsten dus niet. En, nogmaals, ook dit was een tussentijdse analyse. Definitieve uitkomsten kunnen pas écht gegeven worden nadat de studie afgerond is. Op de officiële medisch wetenschappelijke tussentijdse rapportage van Moderna wachten we momenteel nog.
De vaccins lijken momenteel vrij identiek, en Pfizer is steeds net iets eerder met de persberichten en nu ook de officiële tussentijdse analyse. Het nadeel van het Pfizer vaccin is echter dat het bewaard moet worden in koelkasten van -70 graden Celsius. Zulke koelkasten zijn er lang niet overal, wat dit vaccin wat onhandiger maakt voor distributie en bewaring. Het Moderna vaccin kan op -20 graden Celsius bewaard blijven, en is daarmee een stuk handiger. Maar, belangrijker is misschien nog dat 1 bedrijf niet heel Europa in korte tijd zou kunnen voorzien van alle benodigde vaccins. Het zou mij dus niets verbazen als beide vaccins uiteindelijk in Europa worden goedgekeurd en gebruikt.
Deze vraag wordt veel gesteld en zou ik graag willen omdraaien. Ging vaccinontwikkeling vroeger eigenlijk niet te langzaam? Zoals besproken in deze blog gaat de vaccin-ontwikkeling nu snel omdat de wereld meekijkt. Ik denk dat dit niet iets griezeligs of gevaarlijks is, maar een goede en noodzakelijke ontwikkeling. Dit betekent namelijk dat er eindelijk op grote schaal samengewerkt wordt tussen de wetenschap, wetenschappers en grote farmaceuten. Kennis wordt gedeeld, en de handen ineen geslagen. Maar bovendien betekent dit ook dat er geld voor wordt uitgetrokken. Ontwikkeling van nieuwe medicatie kan alleen snel gaan wanneer er geld beschikbaar is. Hoogstaande wetenschap kan bijna alleen plaatsvinden met financiële ondersteuning. Momenteel is dit allemaal beschikbaar omdat de nood hoog is en overheden bereid zijn te betalen. Geld schept mogelijkheden.
Daarnaast wil ik de kanttekening plaatsen dat deze onderzoeken nog lang niet af zijn. Ze zullen nog een aantal jaar door lopen om ook de effecten op de langere termijn te onderzoeken. Zo extreem snel gaat het dus allemaal ook weer niet.
Daar is vooralsnog geen bewijs voor, en gezien de manier waarop het vaccin werkt is het mijns inziens helemaal niet logisch dat het onvruchtbaarheid zal geven. Waarom hier dan veel over gesproken wordt? Het vaccin is nog niet getest op zwangeren en vrouwen die borstvoeding geven. Hierdoor is het verplicht om in de bijsluiter te zetten dat gebruik vooralsnog afgeraden wordt voor deze groep mensen. Het is dus niet zo dat er complicaties zijn aangetoond bij deze groep mensen: het is gewoon nog niet onderzocht. Of dat niet gek is? Nee. Het onderzoek bevindt zich in een fase waarin er eerst nog niet op kwetsbare groepen getest wordt, fase 3.
Het korte antwoord: Ja. Tijdens het begin van de vaccinontwikkeling had ik nog veel vragen, wat mij deed twijfelen over het al dan niet nemen van een vaccin. Nu de onderzoeken steeds meer vorderen raak ik steeds meer overtuigd. Ik vind de mRNA-techniek een mooie techniek, omdat het je lichaam op verschillende manieren zélf aan het werk zet en er geen verzwakt of inactief virus aan te pas komt. Dit zorgt er voor dat ik weinig bijwerkingen op de lange termijn verwacht, ook al zijn de studies hierna nog niet afgerond. Bovendien weten we steeds meer wat het krijgen van Covid-19 potentieel met je kan doen op de lange termijn, zowel lichamelijk al psychisch. Het niet ernstig ziek worden van Covid19 weegt voor mij persoonlijk daarom momenteel op tegen de onzekerheid over de lange termijn effecten van het vaccin.
Meer weten? Volg mij ook op Instagram op @makesciencework / makesciencework.nl
[1] Safety and efficacy of the ChAdOx1 nCoV-19 vaccine (AZD1222) against SARS-CoV-2: an interim analysis of four randomised controlled trials in Brazil, South Africa, and the UK – The Lancet
[2] Safety, tolerability, and immunogenicity of an inactivated SARS-CoV-2 vaccine in healthy adults aged 18–59 years: a randomised, double-blind, placebo-controlled, phase 1/2 clinical trial – The Lancet Infectious Diseases
[3] Safety and Immunogenicity of Two RNA-Based Covid-19 Vaccine Candidates – PubMed (nih.gov)
[4] Safety and Efficacy of the BNT162b2 mRNA Covid-19 Vaccine – PubMed (nih.gov)
Disclaimer: Deze blog is geschreven vanuit mijn perspectief als arts. Ik geef in deze blog geen medisch advies, maar probeer de informatie te geven waarmee jij zelf kunt beslissen. Ik ben geen expert op het gebied van politiek, of economie, en schrijf daar dus ook niet over. Een pandemie is voor ons allemaal nieuw. Voor artsen, voor de overheid, voor iedereen. Beleid maken op het onbekende, met informatie die morgen alweer achterhaald kan zijn, is super moeilijk. Dat vergt mijns inziens ballen. En daarmee kunnen de keuzes die vandaag gemaakt worden, met de kennis van vandaag, over een half jaar zowel onzinnig als heel goed blijken. Dat is de onzekerheid waar beleidsmakers momenteel mee hebben te dealen. Ik probeer in deze blog met de medische kennis die ik heb informatie te geven over de medische kant van het verhaal, gebaseerd op de informatie die beschikbaar is op het moment van schrijven, d.d. 14-12-2020. Ik word niet betaald of gesponsord voor het schrijven van deze blog, noch door mijn ziekenhuis, noch door de overheid of de farmaceutische industrie. Voor meer actuele informatie: ga naar www.rivm.nl
